Cetinje – nekadašnje središte Kraljevine Crne Gore i Zetske banovine danas ima preko 15.000 stanovnika. Naziv mesta potiče od reke Cetinje/Cetine, koja je, po tumačenju nekih istoričara, proticala Cetinjskim poljem do 17. veka. Polje je kraškog tipa, nadmorske visine u rasponu od 660 do 760 metara i površine 7 kvadratna kilometara.
Zahvaljujući blizini mora (8km vazdušne linije), jezera (14 km) i lovćenskog masiva u čijem podnožju leži, Cetinje ima specifičnu klimu – topla leta (prosečna temperatura 19,5 C°), umereno hladne zime bogate snegovima (0,7 C°), blaga i kišna projeća (9,5 C°) i umereno tople jeseni (10,4 C°). Od oblika kraške razuđenosti, najbolji je primer Lipska pećina, udaljena 6 km prema istoku, bogata stalagmitima, stalaktitima i malim jezerima koja nikad ne presušuju.
U blizini su dva nacionalna parka (Skadarsko jezero i Lovćen), specifične flore i faune i sa endemičnim vrstama biljaka. Cetinje je povezano magistralnim putevima sa Podgoricom (30 km) i Budvom (29 km), a sa Kotorom ga spaja stari put kroz Njeguško polje. Sa serpentina ovoga puta, uz obronke Lovćena, pružaju se nezaboravni vidici na zaliv Boke Kotorske.
Uporište od Turaka
Cetinje nije slučajno postalo središte Crne Gore u davna vremena. Razlog tome su specifična društvena zbivanja. Osvajački pohodi Turaka prisilili su svetovne i duhovne vlasti da sedište uprave premeste iz pitome Zete u podlovćenski katun Cetinjskog polja. Povlačeći se pred turskom najezdom, tražeći spas i uporište za dalji otpor, Ivan Crnojević je u ovom skrovitom mestu 1482. godine sagradio sebi dvor, a dve godine kasnije i manastir, u koji je preneo sedište Zetske mitropolije. Poslednji vladar od loze Crnojevića, Ivanov sin Đurađ, osniva na Cetinju štampariju, prvu među Južnim Slovenima.
Grad se razvijao vrlo neujednačeno. Već u samom početku osnivanja grada, nepovoljni istorijski uslovi, stalne pretnje od turskih upada, siromaštvo, nisu dozvoljavali da se oko gotičko-renesansnog urbanog područja, koji čine dvor i manastir, sagradi gradsko naselje. Uskoro napušteni vladarski dvor propao je, te se gradsko jezgro svelo na Manastir i njegove posede. Prizemne kamene kućice pokrivene slamom podižu se samo uz brda oko Cetinja, koja u slučaju potrebe postaju sklonište.
Prvi pouzdani podaci o njihovom broju sačuvani su u zapisu jednog cetinjskog kaluđera iz 1592. godine. Tada se čitavo naselje, uz manastirski kompleks, svodilo na 44 potleušice. U sledećih 250 godina njihov broj se tek neznatno povećavao. Manastir je krajem 17. i početkom 18. veka nekoliko puta rušen i obnavljan.
Prva kuća svetovnog karaktera – Sionica
Tek u periodu 1810-1815. godine sa severne strane Cetinjskog manastira sagrađena je kuća koja nije bila za svetovne prilike, već obična, jednostavna kamena kuća sa slamnim krovom. Nazvana je Sionica. U prvo vreme služila je za potrebe Praviteljstva suda crnogorskoga. Tek dvadesetak godina kasnije je u njoj bio i Crnogorski senat.
Spomenici kulture u Cetinju
U Cetinju postoje brojni spomenici od kulturnog značaja, koje neizostavno treba obići ako vas zanima burna prošlost grada.
Vlaška crkva
Prvobitna crkva Rođenja Bogorodice, koju su podigli vlasi-stočari, oko 1450. godine, bila je od pletera (pruća), “oblijepljena blatom”. Natpis iznad ulaznih vrata govori da je više puta prepravljana. Od 1864. godine ima današnji oblik. Od najstarije građevine nema ostataka, jedino je ime Vlaška crkva, ostalo kao sećanje na Ivana Borojeva koji se, po predanju, doselio na Cetinje krajem 14. veka sa Zlatibora, iz oblasti Starog Vlaha.
Prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova tokom osamdesetih godina 20. veka ustanovljeno je da je sadašnja građevina (apsida i podovi) dorađivana. U šutu su pronađeni i sitni fragmenti fresaka. Jedinstvena vrednost crkve je ograda, sačinjena od trofejnih puščanih cevi zaplenjenih u oslobodilačkim borbama 1858. i 1876/78. godine.
Manastir Crnojevića
Izvori za rekonstrukciju Manastira su gravira iz “Oktoiha petoglasnika” i plana Mletačkog inženjera Frančeska Barbijerija, sačinjen iste godine kad je zdanje srušeno. U ovom je manastiru radila štamparija u kojoj su 1493-1496. štampane prve knjige, posebno prve ćirilske knjige. Tu su nastala prava remek-dela štamparstva i iluminacije: “Oktoih osmoglasnik” (1494), “Oktoih petoglasnik” (1494), “Psaltir” (1495), “Trebnik” i “Četvorojevanđelje”. Srednjovekovna balkanska kultura je ovim štampanim knjigama i završila svoje postojanje.
Cetinjski manastir
U knjizi Vasilija Jovetića “Cetinje, kulturno istorijski i turistički centar” (1998) piše:
“Vladika Danilo Petrović je 1701. godine podigao novi Cetinjski manastir, posvećen Rođenju Bogorodice. On se trudio da u novo zdanje prenese ne samo prosvjetiteljski duh Zetske mitropolije nego i fizičko biće starog manastira, koristeći njegov građevinski materijal i kamenu plastiku. Po zapisima iz Cetinjskog Ijetopisa, vidi se da je prvobitna crkva proširena 1704. godine, a najveće izmjene Manastir je doživio 1724, prilikom obnove poslije velikih turskih razaranja. Oko nukleusa koji je podigao vladika Danilo, Manastir je kasnije proširivan i dograđivan. Kako je priljubljen uz brdo, koje mjestimično ulazi u samo tkivo građevine, to je svako proširenje bilo »otimanje« prostora od žive stijene. Rako je Cetinjski manastir do 1838. godine bio crnogorsko političko i duhovno sjedište, nametala se potreba njegovog radikalnijeg uvećanja. U tu svrhu, Njegoš rekonstruiše I podiže na sprat prostrano krilo konaka. Međutim, ni ova građevina nije bila dovoljna za narastajuće potrebe funkcionisanja državnog aparata, pa vladika gradi Biljardu.”
U kompleksu manastira se nalazi Muzej bogate riznice: mitre, ikone, rukopisne knjige iz 13-18. veka, zastave, i ostali predmeti od izuzetnog značaja za kulturu i istoriju Cetinja i Crne Gore.
U crkvi manastira je i kameni sarkofag Petra I Petrovića. Iza manastirskog zida je groblje važnim crnogorskim junacima. Tokom 2019. godine je jedan redak predmet postao deo zbirke Cetinjskog manastira, Njegošev sobni sat, koji je, inače, na spisku trezorskih vrednosti Muzeja Cetinje iz 1975.
Biljarda, od rezidencije do muzeja
Njegoš je na brdu iznad manastira sagradio 1835. godine Tablju, tvrđavicu zamišljenu kao odbrambeno uporište, a 1838. Biljardu (po bilijaru, omiljenoj vladičinoj igri), koja je postala njegova rezidencija. Zgrada je dugačka 72 metara i izgleda poput utvrđenog zamka sa visokim zidom i četiri kule na uglovima. U dvorištu su bili bunari, pa je zgrada imala sve elemente utvrđenog zamka. Biljarda je ostavljala snažan utisak na brojne političare, naučnike i umetnike koji su posećivali Njegoša. Za svoje lične potrebe Njegoš je koristio samo deo zgrade, dok je najveći broj odaja bio namenjen potrebama Senata, perjanika i drugih državnih organa. Najbolje sobe bile su rezervisane za viđenije goste. Tu su živeli i Njegoševi naseldnici, knjaz Danilo i knjaz Nikola.
U Biljardi su bile smeštene i razne državne institucije. Jedno vreme je tu radila i Njegoševa štamparija. Zgrada je posebno vezana za rad prosvetnih institucija gimnazije i bogoslovije. Biljarda je prvenstveno vezana za Njegošev život i rad. U njoj je stvarao svoja pesnička dela, upravljao državom, primao ličnosti ondašnje političke i kulturne Evrope i, u dokolici, igrao omiljenu igru, bilijar.
Njegošev muzej Biljarda osnovan je 1951. Na njihovom sajtu stoji da je stalna izložba ovog muzeja posvećena Njegoševom životnom i stvaralačkom radu i sadrži njegove lične stvari, umetnička dela, kao i njegovu biblioteku i rukopise, od kojih je najistaknutiji originalni rukopis “Gorskog vijenca”. Muzej takođe sadrži prostor prilagođen za izložbe.
Hotel Lokanda, značaj srušenog zdanja
U očekivanju da se reše imovinsko-pravni odnosi u vezi zemljišta i ponovo izgradi prvi hotel na Cetinju, Lokanda, dajemo samo mali prikaz o tome šta je značio za Cetinje i njegov turizam. Ljuba Nenadović je za ovo zdanje napisao: “Svagde je bio pun stranaca, tako da su jednog dana za stolom nabrojili devet narodnosti i devet jezika”.
Od sredine prošlog veka, na Cetinje dolazi sve više stranaca, pa se nametnula potreba za podizanjem jednog savremenog hotela. U ondašnjim krčmama i hanovima nije bilo uslova za prijem gostiju. Tako je 1864. godine sagrađena Lokanda, kasnije Grand hotel. Kad je izgrađen imao je samo jedan sprat sa osam spavaćih soba i restoranom. Kasnije je zgrada dobila još jedan sprat istog oblika. Uz restorane, kafanu i kupatila, broj soba se uvećao na 20. Između dva svetska rata ulazni deo je ulepšan. Svojim evropskim izgledom, Lokanda je davala urbani ton čitavom okolnom prostoru. Bila je stecište brojnih poznatih ličnosti koje su boravile na Cetinju.
U Lokandi je bilo smešteno i diplomatsko predstavništvo Sjedinjenih Američkih Država. Najstariji crnogorski hotel odigrao je zapaženu ulogu u stvaranju kulturno-zabavne atmosfere Cetinja. Teško oštećen u zemljotresu 1979. godine, hotel je potpuno srušen.
Zetski dom
Zetski dom je prva pozorišna kuća u Crnoj Gori, koja je služila i za potrebe drugih institucija kulture, biblioteke i muzeja. Do tada su se pozorišne predstave održavale po privatnim kućama ili na dvoru. Finansiranje ove institucije je ostvareno preko dobrovoljnih priloga koji su dolazili iz čitave Crne Gore, južnoslovenskih krajeva i inostranstva. Inače, zgrada je bila posvećena 400. godišnjici prenošenja prestonice sa Oboda na Cetinje. Pozorište je projektovao arhitekta Josip Slade iz Trogira, neimar mnogih objekata u Crnoj Gori. Izgradnja je počela 1884. godine, pa se u još nedovršenoj zgradi 1888. godine održala prva pozorišna predstava “Balkanska carica”, Nikole I Petrovića. Zgrada je završena 1892. godine.
Zetski dom je okosnica pozorišnog života u Crnoj Gori. U njemu su od početka gostovale beogradske i zagrebačke pozorišne trupe, domaće amaterske družine. Prikazivan je raznovrstan repertoar, od domaćih patriotskih komada do klasike. Od 1910. godine dobija status profesionalnog teatra. I danas se u zgradi održavaju predstave za decu, izložbe, gostuju pozorišta iz regiona. Na svom informativnom sajtu ažuriraju raspored predstava u skladu sa repertoarom.
Ako želite da posetite sve ove znamenite građevine, obavezno uključite staru prestonicu u itinerer svog letovanja. Mnogi aranžmani za Crnu Goru ovog leta koji podrazumevaju smeštaj i boravak na primorju ostavljaju prostora za izlete i obilaske, pa iskoristite priliku da upoznate Cetinje i uživo.
Za rad su korišćeni podaci iz vodiča:
“Cetinje, turistički vodič” (izdavači Muzeji Cetinje;Turistkomerc, Zagreb; Veljko Vlahović, Beograd, autori Milan Jovićević, Tatjana Pejović, Mladen Lompar,1986.)
“Cetinje, kulturno istorijski i turistički centar”, Vasilije Jovetić, 1998.
